Devletin kamu harcamalarını finanse etmek amacıyla, kişilerden ve kuruluşlardan zorunlu, güce dayalı ve karşılıksız olarak aldığı paraya vergi adı verilir. Karşılıksız olma durumu, kişilerin ya da kuruluşların ödedikleri para karşılığı, devletten doğrudan bir mal ya da hizmet talep edememesi anlamına gelir. Verginin bazı özellikleri vardır.
● Vergi, doğrudan Devlet ya da Devletin yetkisini devrettiği kurumlar tarafından toplanır,
● Vergiler, doğrudan kamu harcamalarını finanse etmek için kullanılır,
● Vergi, gerçek kişilerden ve tüzel kişilerden alınır,
● Vergi tamamen karşılıksızdır,
● Zora dayalı olarak alınır,
● Vergiler, kişi ve kuruluşların ödeme gücüne göre alınır,
● Vergiler kesindir,
● Vergiler nakden alınır,
● Vergiler, özel kesimden kamu kesimine bir transferdir,
● Klasik maliyeciler, vergilerin, toplum ihtiyaçlarını karşılamak için alındığı görüşünü savunurlar,
● Modern maliyeciler ise, verginin ekonomik ve sosyal hayata müdahale için alındığını savunurlar.
Verginin Türleri
Vergiler konularına göre aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır.
1. Gider ve Hizmetlerden Alınan Vergiler
● Katma değer vergisi (KDV ), ● Damga vergisi,
● Özel tüketim vergisi (ÖTV),
● Gümrük vergisi,
● Şans oyunları vergisi,
● Banka ve sigorta muameleleri vergisi (BSMV), ● Özel iletişim vergisi (ÖİV),
● Harçlar,
● Belediye vergileri.
2. Servet Üzerinden Alınan Vergiler
● Motorlu taşıtlar vergisi (MTV), ● Veraset ve intikal vergisi,
● Emlak vergisi.
3. Gelir Üzerinden Alınan Vergiler
● Gelir vergisi,
● Kurumlar vergisi.
Gelir Üzerinden Alınan Vergiler
● Gelir Vergisi; kişilerin ya da kuruluşların çeşitli işlemler nedeniyle elde ettikleri gelirlerin üzerinden Gelir Vergisi Kanununa göre belirlenen oranlarda alınan vergilere gelir vergisi denir. Gelir vergisi, gerçek ve tüzel kişilerin bir yıl boyunca elde ettikleri kazançları üzerinden alınırlar. Tüm vergiler içinde en büyük pay gelir vergilerinden elde edilir. Gelir vergisi, gerçek kişiye ait olan bir vergi türüdür. Gelir, geçmiş olan bir takvim yılı içinde elde edilen gelir olmalıdır. Ayrıca gelir, her türlü kazanç ve iratların toplamıdır. Yani nakit olarak ele geçmemiş olsa bile o yıl içinde hak edilmiş her türlü kazançlar verginin konusu içine girer. Bunun yanı sıra, gelirin elde edilmesinde yapılan her türlü giderler düşüldükten sonra kalan kısım verginin konusu olmaktadır. Gelir vergisinin unsurları, zirai kazançlar, ticari kazançlar, serbest meslek kazançları, ücretler, menkul ve gayrimenkul sermaye iratları, diğer kazanç ve iratlardır. Yurtiçi ve yurtdışında elde edilen kazançların toplamı üzerinden vergiye tabi tutulan mükellefler tam mükellef, sadece yurtiçi kazançlar üzerinden vergiye tabi tutulan mükellefler
ise dar mükellef olarak adlandırılır. Gelir vergisi beyannamesi ait olan yılı takip eden yıl içinde verilir ve taksitler halinde ödenir.
● Kurumlar Vergisi; tüzel kişilerin bir takvim yılın içinde elde ettikleri safi kazançları üzerinden alınan vergilere kurumlar vergisi adı verilir. Gelir vergisinin konusuna giren unsurların aynısı kurumlar vergisinde de geçerlidir. Gelir vergisinin konusuna girmeyen unsurlar kurumlar vergisine de girmezler. Kurumlar vergisinde mükellefiyetin tespitinde dar ve tam mükellefiyet kavramı vardır. Kanuni veya iş merkezlerinden herhangi biri Türkiye’de bulunan tüzel kişiliğe sahip olanlar tam mükellef olarak adlandırılır. Kurumlar vergisi unsurları, zirai kazanç, ticari kazanç, ücretler, serbest meslek kazancı, menkul ve gayrimenkul sermaye iradı, diğer kazanç ve iratlardır. Bu unsurlar verginin matrahını oluşturur. Kurumlar vergisi, beyannamenin verildiği vergi dairesi ya da elektronik ortamda tarh olur. Tüzel kişiliğe sahip olan mükelleflerde tarhiyatın muhatabı tüzel kişiliktir. Tüzel kişiliği olmayan kamu iktisadi teşekküllerinde, bunların bağlı olduğu dernek ve vakıflar adına tarhiyat yapılır.
Servet Üzerinden Alınan Vergiler
Gerçek ve tüzel kişilerin sahip oldukları varlıklar üzerinden alınan vergilere servet üzerinden alınan vergiler adı verilmektedir.
● Motorlu Taşıtlar Vergisi; her türlü motorlu taşıtlar, motorlu taşıtlar vergisi konusu içine girer. Vergiyi doğuran olay, bu taşıtların kayıt ve tescillerindeki özelliklere göre belirlenir. Motorlu kara taşıtları için, trafik şube ve bürolarına kayıt ve tescil, uçak ve helikopterler için, Ulaştırma Bakanlığı Sivil Havacılık Genel Müdürlüğüne kayıt ve tescil, motorlu deniz taşıtları için ise liman ve belediye siciline kayıt ve tescili ile vergi doğar. Motorlu taşıtlar vergisi mükellefi, taşıtın ilgili sicilde adlarına kayıt ve tescil edilmiş olan gerçek ve tüzel kişilerdir. Motorlu taşıtlar vergisinde tarifeler, araçların yaşı, cinsi, silindir hacmi, azami toplam ağırlığı, yolcu kapasitesi, kalkış ağırlığı, motor gücü gibi kriterler esas alınarak düzenlenir. Vergi, aracın kayıt ve tescilinin yapıldığı yer esas alınarak tarh edilir. Vergi, her yıl ocak ayının başında tarh edilir ve Ocak ve Temmuz ayları olmak üzere iki eşit taksitte ödenir. İlgili aylar içerisinde devir ve satış işlemleri nedeniyle mükellefiyet değişirse, vergi ilgili ayın son günü beklenmeden değişimden önce ödenir.
● Veraset ve İntikal Vergisi; karşılıksız olarak el değiştiren servet üzerinden alınan vergilere veraset ve intikal vergisi adı verilir. Genellikle bir kişinin ölümü ile mal varlığının mirasçılarına geçmesi ya da karşılıksız olarak sağlar arası mal intikalleri vergilendirilmektedir. Veraset ve intikal vergisinin hesaplanmasında kullanılan matrah ad valorem (değer) esasına dayanır. Bu verginin matrahı, intikal eden malların mükellefe isabet eden safi tutarıdır. Veraset ve intikal vergisi beyan süresi, veraset yolu ile kazanımlarda, ölüm Türkiye’de gerçekleşmişse ölüm tarihini takip eden dört ay içinde, mükellefler yurtdışında olması halinde ölüm tarihini takip eden altı ay içinde gerçekleşir. Ölüm yurtdışında gerçekleşmiş ve mükellefler Türkiye’de ise ölüm tarihini takip eden altı ay içinde, mükelleflerin ölümün gerçekleştiği yerde bulunmaları durumunda ise ölüm tarihini takip eden dört ay içinde
yapılması gerekir. Diğer şekilde kazanımlarda ise, malların hukuken kazanılmasını takip eden bir ay içinde beyan edilmesi gerekir. Verginin tarhiyatı, mükellefin beyanı üzerine yapılan ön tarhiyat ve bu mallardan belirlenen matraha ilgili tarifenin uygulanması ile kesin tarhiyat işlemine geçilir. Veraset vergisinde ödeme süreleri verginin tahakkuk zamanına bağlı olarak belirlenir. Vergi ne zaman tahakkuk ederse ödeme süresi de buna göre değişir. Verginin tahakkuk etmesinden itibaren her yıl mayıs ve kasım aylarında ödenir.
● Emlak Vergisi; binalı ve binasız her türlü gayrimenkullerden oluşan servete emlak adı verilir. Servet vergisi olan emlak vergisi belediyeler tarafından tahsil edilir. Yurtiçinde yere her ne şekilde bağlanmış, hangi inşaat türü olursa olsun sabit karakterli inşaatların hepsini kapsar. Bina vergisinin mükellefi, binanın sahibidir. Eğer bina üzerinde intifa hakkı varsa, mükellef intifa hakkın sahibidir. Her ikisi de yoksa binayı malik gibi tasarruf eden gerçek veya tüzel kişi mükellef kabul edilir. Emlak vergisi bildirimi formu ile bildirim yapılmak zorundadır. Verginin matrahı idare tarafından belirlenir. Binalar için bir kez bildirim yapıldıktan sonra bir daha bildirim yapılmaya gerek yoktur. Ancak, bina üzerinde vergiyi etkileyen bir neden meydana gelmişse bunun mükellef tarafından bildirilmesi gerekir. Türkiye sınırları içinde bulunan tüm araziler, arazi vergisinin konusu içine girer. Verginin mükellefi, arazinin sahibi, varsa intifa hakkı sahibi ya da her ikisi de yoksa malik gibi tasarruf eden gerçek ve tüzel kişilerdir. Paylı mükellefiyetlerde, hisseleri oranında, iştirak halinde mülkiyete malik olanlar ise, vergiden müteselsilen sorumlu tutulurlar. Arazinin bildirimi mükellefler tarafından matbu form doldurularak yapılır. Verginin matrahı ise, kanun hükümlerine göre tespit edilen vergi değeridir.
Gider ve Hizmet Üzerinden Alınan Vergiler
Her türlü harcamalar üzerinden, harcamanı n gerçekleştiği esnada alınan vergilere gider ve hizmet üzerinden alınan vergiler adı verilir. Burada tüketici satın aldığı her türlü mal ve hizmetin karşılığında bu vergiyi ödemektedir.
● Katma Değer Vergisi (KDV); mal ve hizmet teslimlerinde, teslim alanın, teslim edene ödediği dolaylı vergi türüne Katma Değer Vergisi denir. Bu vergiyi ödeyen mal ve hizmeti kullananlardır. Vergilendirme, üreticiden tüketiciye kadar olan süreçteki her aracının kendisinden sonrakinden alarak vergi dairesine ödemesi şeklinde olur. Verginin konusu, ticari, sınai, zirai ve serbest meslek faaliyeti çerçevesinde yapılan teslim ve hizmetler, her türlü mal ve hizmet ithalatı ve diğer teslim ve hizmetlerdir. Vergiyi doğuran olay, mükellefle, vergi konusu arasındaki ekonomik ve hukuki ilişkinin meydan gelmesi olarak tanımlanır. Katma Değer Vergisi beyannamesi çeşitli şekillerde yapılır. KDV ödemesi, bir aylık vergilendirme dönemi için takip eden ayın 26. günü, üç aylık vergilendirme dönemi için üçüncü ayı takip eden ayın 26. günü, vergi sorumluları kesintinin yapıldığı ayı takip eden ayın 26. günü akşamına kadar yapılır. Mal ithalatı gümrük vergisine tabi ise, gümrük vergisi ile aynı zamanda, tabi değilse gümrük hattından geçiş sırasında, ithalatın hizmet ithalatı olması durumunda ise vergi sorumlusu sıfatıyla izleyen ayın 26. günü akşamına kadar ödenir.
● Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi (BSMV); bankacılık ve sigortacılık hizmetlerini vergilendiren bu vergi türü dolaylı bir vergidir. BMSV mükellefleri, gerçekleştirdikleri hizmetler nedeniyle ödedikleri vergiyi hizmet sundukları kişilerden tahsil etmektedirler. Verginin konusu, bankaların ve sigorta şirketlerinin her ne ad altında olursa olsun para karşılığı yapmış oldukları işlemlerdir. Bankalar, bankerler, sigorta şirketleri, factoring şirketleri, ikrazatçılar ve finansman şirketleri vergi mükellefidir. BMSV vergilendirme dönemi takvim yılının her ayıdır. Mükellefler, her ay vergiye tabi işlemlerini beyan ederler. İlgili ay vergiye tabi işlemi olmayan mükellefler de bunu yine de beyan etmelidirler. Verginin ödenmesi, beyanname verilen ayı takip eden ayın 15. gününe kadar yapılır.
● Harçlar; kamu kurum ve kuruluşlarına yapmış oldukları hukuki işlemlerden ve sundukları hizmetlerden dolayı ödenen masraflardır. Harçların oranları her yıl Maliye Bakanlığı tarafından belirlenir. Harca konu olan işlemleri yapan mahkeme ya da dairelere ödenen harçlara yargı harçları adı verilir. Noterlere ödenen her türlü işlemler için ödenen harçlara noter harçları adı verilir. Dava dilekçelerine pul yapıştırarak peşin ödenen haçlara vergi yargısı haçları adı verilir. Makbuz karşılığı işlemin yapıldığı yerin vergi dairesine ödenen harçlara tapu kadastro haçları adı verilir. Konsolosluklarda yapılan işlemlerde konsolosluklarda kalan nüshalarına pul yapıştırılarak ödenen harçlara konsolosluk haçları adı verilir. Pasaport işlemlerinde ilgili kâğıtlara yapıştırılan pullar vasıtasıyla ödenen harçlara pasaport haçları adı verilir. Gemi ve liman işlemlerinde ilgili belgelere yapıştırılan pullar vasıtasıyla ödenen harçlara gemi ve liman harçları adı verilir. Trafik işlemleri ile ilgili belgelere pul yapıştırmak vasıtasıyla ödenen harçlara trafik harçları adı verilir. Tüm bunların yanı sıra imtiyaznameler için ödenen harçlara ise imtiyazname harçları adı verilir.
● Damga Vergisi; özel hukuk ilişkilerine göre düzenlenen belgeler ve sunulan hizmetler nedeniyle alınan vergilere damga vergisi denir. Damga vergisinin konusuna, herhangi bir hususu ispat etmek için ibraz edilebilecek olan belgelere imza atmak ya da imza yerine geçen bir işaret koymak suretiyle oluşturulan belgeleri kapsar. Burada mükellefiyet, bu kâğıtları imza edenler tarafından oluşturulur. Damga vergisinde matrah ölçüsü, ad valorem ya da spesifik matrah ölçüsü üzerine oturtulmuştur. Ad valorem yani değer esası dikkate alındığında kâğıtta yazılı olan parasal tutar, spesifik oran esas alındığında kâğıt üzerinde yazılı olan miktar esas alınarak adet başı maktu tutara göre belirlenir. Damga vergisi çeşitli şekillerde ödenebilmektedir. Bu konuda yetkili merci Maliye Bakanlığı’dır.
